Runy rozpowszechniły się znacząco we współczesnej kulturze. Z pewnością przyczyniła się do tego dyscyplina runologii, która stale się rozwija i dostarcza nowych informacji, zostawiając jednak – jak to często bywa w naukach związanych z archeologią – dozę niepewności i tajemniczości. Brak ostatecznych odpowiedzi pobudza wyobraźnię, tworząc przestrzeń do popularnych interpretacji i inspiracji. Realizują się one w literaturze, grach komputerowych, filmach i serialach oraz muzyce.

      Runy wykorzystywane są także przez neo-pogan i ezoteryków do celów wróżebnych lub magicznych, a chętni mogą nawet skorzystać z zajęć gimnastyki runicznej oferowanych przez niektóre ośrodki wellness. Pomimo przypisywanych im współcześnie rozmaitych funkcji i znaczeń, pierwotna rola run była znacznie bardziej prozaiczna: były pierwszym pismem Germanów.

 

Bardzo krótka historia run

            Termin „runa” posiadał kilka znaczeń. W językach pragermańskich *rūnō to „tajemnica”, „sekret”, „szept” czy „rada”. Język fiński z kolei ujmuje słowo runo jako „magiczny śpiew” lub „pieśń”, co bliskie jest znaczeniu przedstawionemu w Eddzie poetyckiej, w której Odyn – za sprawą ofiary złożonej z samego siebie – otrzymuje runy, czyli pieśni-zaklęcia o magicznym działaniu. Zgodnie z mitem, runy posiadały wielką moc – mogły uzdrawiać, uwalniać z kajdan czy uśmierzać zawiść; z ich pomocą można było poskromić niespokojne morze i uchronić walczących w bitwie od śmierci (Edda poetycka, s. 46-52). W dużej mierze dawały to, czego ówcześni najbardziej potrzebowali.

 Abstrahując od mitologii, istnieje wiele różnych teorii na temat pochodzenia alfabetu runicznego. Jedni badacze dopatrują się związków run z alfabetem etruskim, inni z łacińskim lub greckim. W różnych momentach historii runologii poszczególne teorie zyskiwały lub traciły na popularności. Obecnie – choć dyscyplina stale się rozwija, a materiałów badawczych przybywa – zdajemy sobie sprawę, że próby ustalenia pewnego wzorca dla alfabetu runicznego są skazane na porażkę. Jesteśmy zdani na mnogość teorii, z których aktualnie ciężko którąkolwiek definitywnie odrzucić lub przyjąć (Skrzypek, 2020, s. 26-30).

            Do szczegółowej datacji powstania pisma runicznego należy podchodzić z dużą ostrożnością. Początkowo runy nacinane były na materiałach drewnianych, które jedynie w szczątkowej ilości przetrwały do naszych czasów. Nim zaczęto rzeźbić w materiałach trwalszych – na przykład w kamieniu – minęło kilka wieków. Trzeba zatem pamiętać, że zdecydowana większość wczesnych inskrypcji runicznych nie wytrzymała próby czasu i uległa całkowitemu zniszczeniu (Adamus, 1970, s. 72). Za początek funkcjonowania futharku starszego przez długi czas uważano II wiek, ale najnowsze odkrycia dowodzą, że jego użycie sięga jeszcze odleglejszych czasów. Odnaleziony w 2021 roku w Norwegii kamień runiczny ze Svingerud datowany jest nawet na początek I wieku i obecnie uznaje się go za najstarszy zabytek pisma runicznego (https://www.historiskmuseum.no/english/exhibitions/worlds-oldest-rune-stone/).

            Runy w powszechnym dyskursie niezwykle często łączone są ze sferą religijną lub magiczną. Okazuje się jednak, że pośród odczytanych inskrypcji treści religijne bądź magiczne nie dominują znacząco. Nie oznacza to, że runy nie miały zastosowania w tych sferach – sednem jest to, że same runy nie uświęcały zapisanej treści; stanowiły zbiór znaków, za pomocą których przekazywano krótkie treści. Jeśli zatem jakiś zapis miał charakter sakralny, to owa sakralność wynikała raczej z jego treści, a nie z użytego alfabetu (Page, 1998, s. 12).

 

Futhark, runiczny alfabet

       Nazwa alfabetu runicznego – futhark – pochodzi od jego pierwszych sześciu znaków (ᚠᚢᚦᚨᚱᚲ - fuþark). Futhark występował w dwóch podstawowych odmianach. Pierwsza to futhark starszy, używany od I do VIII wieku i składający się z dwudziestu czterech znaków (Skrzypek, 2020, s. 25). Druga jest wynikiem transformacji, mającej miejsce od około VII do IX wieku na terenie Skandynawii, której głównymi skutkami są redukcja alfabetu do szesnastu znaków oraz zmiana zapisu i wymowy niektórych pozostałych. Za sprawą tych przemian powstał futhark nazywany młodszym, który używany był w czasach wikingów (Page, 1998, s. 22). W tej odmianie zapis został uproszczony, ponadto zmodyfikowano runy nieposiadające pnia (tzn. pionowej linii), wstawiając go, wobec czego na przykład ostatnia runa ze słowa futhark – „ᚲ” – została zastąpiona runą „ᚴ” (Ibidem, s. 22-23).

Powyższy podział – na futhark starszy i młodszy – jest rozróżnieniem głównym, ale nie jedynym. Anglosasi również zmodyfikowali futhark starszy, przede wszystkim dodając do niego siedem nowych znaków. Podobnie jak w przypadku futharku młodszego, zmieniono zapis run bez pnia, na skutek czego przykładowa runa „ᚲ” została zmieniona w „ᚳ” (Ibidem, s. 21-22).

Futhark młodszy również posiada pewne podziały we własnym obrębie. Można w zasadzie mówić w liczbie mnogiej – o futharkach młodszych – ponieważ zapisu można było dokonać za pomocą różnych zestawów run. Pierwszy to runy duńskie (nazywane też zwyczajnymi), służące do sporządzania większych inskrypcji, a drugi to szwedzko-norweskie (krótkogałęziste), przeznaczone do zapisu raczej krótszych partii tekstu. Nazwy te nadano jednak w celach organizacyjno-badawczych – ich użycie nie ograniczało się wyłącznie do tytułowych obszarów geograficznych. Obie grupy mogły się również wzajemnie przenikać i mieszać (Page, 1998, s. 22-23; Skrzypek, 2020, s. 32). Czasami wyróżnia się jeszcze jedną odmianę – runy bez pnia (ang. staveless runes) – jednak jest ona spokrewniona ze szwedzko-norweską.

 

Znaczenie, rekonstrukcja i wymowa

      Wszystkim runom przypisano konkretne znaczenie. Wykorzystywano ten fakt podczas nacinania czy rycia, co pozwalało na zastąpienie kilkuznakowego słowa jedną runą. Zmniejszało to wysiłek przy pracy oraz było znaczną oszczędnością miejsca na zapisywanym materiale, dzięki czemu można było zawrzeć na nim więcej treści. Ten sposób zapisu był wtrącany pomiędzy zwyczajny, tzn. taki, w którym jeden wyraz składano z kilku znaków (Skrzypek, 2020, s. 37). Poszczególne słowa nie zawsze wyraźnie od siebie oddzielano[i], a strona odczytu każdego wersu, nawet w jednej inskrypcji, mogła być różna – od lewej do prawej, od prawej do lewej, z góry na dół czy od dołu do góry (Ibidem, s. 12). Fakty te są niemałym utrudnieniem podczas odczytywania i badania inskrypcji.

Znaczenie pierwszych sześciu run, od których swoją nazwę wziął futhark, jest następujące:

	runa	nazwa rekonstruowana	tłumaczenie
1	ᚠ	*fehu	bogactwo, dobrobyt, bydło
2	ᚢ	*ūruR	wół, tur, bawół
3	ᚦ	*þurisaR	olbrzym, potwór, zła moc
4	ᚨ	*ansuR	bóg
5	ᚱ	*raidu	wóz, jazda konna
6	ᚲ	*kauna	choroba, rana wrzód

Rekonstrukcja nazw run z tłumaczeniem, za Skrzypek, Sekrety run z Rök, s 29; Page, Pismo runiczne, s. 16-17.

 

            Pierwsze litery w nazwach rekonstruowanych stanowią jednocześnie dźwięk, który runa symbolizowała (Ibidem, s. 37). Stąd – jak już dokładnie widać - ᚠ (f), ᚢ (u), ᚦ (þ/th), ᚨ (a), ᚱ (r), ᚲ (k) transliteruje się jako futhark.

 

Szyfrowanie runiczne

      Sama znajomość futharków nie zawsze wystarcza, aby w pełni odczytać niektóre inskrypcje. W przypadku pisma runicznego, epigrafika[ii] musiała zmierzyć się z trudnościami, jakich nastręczyły stosowane przez autorów inskrypcji metody szyfrowania. Najpopularniejsze (i najprostsze) wśród mistrzów runicznych było szyfrowanie binarne, które polegało na zapisaniu jedynie miejsca runy w alfabecie, zamiast faktycznego znaku (Adamus, 1970, s. 89-90). Znający futhark[iii] szczegółowo mogli bez problemu podstawić odpowiednie runy i poznać zaszyfrowaną treść.

       Nie do końca wiadomo, jaką rolę odgrywał ten konkretny sposób maskowania treści. Oczywistym celem wydaje się kamuflowanie przekazu, aby był on możliwy do odczytania tylko dla wtajemniczonej grupy osób, jednak badający odrzucają taką motywację. Uznaje się bowiem, że większość Skandynawów w tamtym okresie (tj. w czasach wikingów) potrafiła czytać i pisać (Page, 1998, s. 22)[iv], a klucz tego szyfru był powszechnie znany, ponieważ wynikał z podstawowej konstrukcji futharku (Adamus, 1970, s. 89). Prawdopodobne jest, że kodowanie mogło mieć charakter dekoracyjny; podnosiło rangę inskrypcji i ukazywało zręczność jej twórcy (Skrzypek, 2020, s. 57-58). Taka interpretacja jest przekonująca szczególnie w odniesieniu do tych inskrypcji, których tylko niewielka część zapisana została szyfrem (lub kilkoma szyframi), a cała reszta zwyczajnymi runami (jak na przykład na kamieniu z Rök).

Szyfr wykorzystuje podział szesnastoznakowego futharku młodszego na trzy rody (tzn. grupy znaków) ponumerowane malejąco. Wobec tego pierwsze sześć run – ᚠᚢᚦᚨᚱᚴ („futhark” w alfabecie młodszym) – przynależy do rodu nr 3; do rodu nr 2 kolejne pięć znaków, a do nr 1 ostatnie pięć. Po transliteracji grupy te wyglądają następująco: 3. fuþark, 2. hniaS, 1. tbmlR. W obrębie każdego rodu, poszczególne runy również ponumerowano, lecz w tym przypadku rosnąco – w rodzie nr 3 od 1 do 6 (f = 1, u = 2, þ = 3 itd.) a w 2 i 1 od 1 do 5 (Ibidem, s. 35-36). Zatem w pełnym wymiarze tego szyfru, runę ᚠ (f) należy zapisać jako 3/1 (gdzie pierwsza cyfra oznacza numer rodu, a druga miejsce w rodzie); natomiast całe słowo ᚠᚢᚦᚨᚱᚴ („futhark”) jako 3/1 3/2 3/3 3/4 3/5 3/6 (alternatywnie III/1 III/2 itd.).

Do zapisu powyższego szyfru zwykle używano specjalnych run, które nazywane są „pierzastymi”. Składają się one z pnia (pionowej linii) oraz różnej liczby kresek po jego dwóch stronach. Liczba kresek z lewej strony pnia określa numer rodu (pierwszą cyfrę z przykładowego 3/2), a te z prawej strony wskazują miejsce runy w rodzie (drugą cyfrę) (Adamus, 1970, s. 90).

Wspomniana runa 3/2 (ᚢ – u) w zapisie pierzastym wygląda następująco:

       

Źródło: a) Adamus, Tajemnice sag i run, s. 90; b) Skrzypek, Sekrety run z Rök, s. 107.

 

            Możliwe – i praktykowane – było również łączenie run pierzastych w pary. Powstawał w ten sposób znak na kształt krzyża, którego odczyt należy rozpocząć od lewego górnego ramienia, a następnie podążać z zgodnie z ruchem wskazówek zegara (Skrzypek, 2020, s. 109).

 

 

Tak prezentuje się runa tego typu, która wyryta została na kamieniu z Rök:

 

Źródło: Skrzypek, Sekrety run z Rök, s. 110.

 

      Zgodnie z podanym powyżej sposobem odczytu, znak ten przedstawia dwie runy pierzaste: 3/5 i 3/2, czyli odpowiednio ᚱ i ᚢ (co po transliteracji daje „ru”). Ponadto autor inskrypcji przyłączył doń jeszcze dwie zwyczajne, niezaszyfrowane runy. Pierwsza – ᚦ (þ) – wpisana została w lewe dolne ramię, a druga – ᛧ (R) – umieszczona jest tuż obok (Ibidem, s. 110-111); obie zapisane zostały zestawem run szwedzko-norweskich.

 

Podsumowanie

 

      Przedstawione tutaj informacje na temat historii i użycia pisma runicznego stanowią zaledwie wstęp do podstaw nauki o runach, a omówione procesy transformacji są mikroskopijnym wycinkiem dorobku dyscypliny, jaką jest runologia. Zdecydowanie warty ponownego podkreślenia jest fakt, że podczas zagłębiania się w publikacje poświęcone runom (czy też ich analogicznym odpowiednikom w innych kulturach) należy zachować szczególną ostrożność przy informacjach na temat rekonstrukcji i datacji. Badacze i badaczki stale przyczyniają się do rozwoju dyscypliny, a kolejne archeologiczne odkrycia często rzucają zupełnie nowe światło na dotychczasowe teorie. Niezwykle istotne jest zatem, aby aktualizować swoją wiedzę w tych najbardziej zmiennych obszarach. Prawdopodobnie część tej pracy szybko się przedawni i stanie nieaktualna – oby tak było, ponieważ oznaczać to będzie nowe odkrycia, materiały badawcze i – być może – odpowiedzi na oczekujące pytania.

 

Bibliografia

1. Adamus, M., Tajemnice sag i run, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1970.
2. Edda poetycka, tłum. Załuska-Strömberg, A., Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, 1987.
3. Page, R. I., Pismo runiczne, Wydawnictwo RTW, Warszawa 1998.
4. Skrzypek, D., Sekrety run z Rök. Pismo, odczyty, interpretacje, Wydawnictwo Rys, Poznań 2020.